11 september 2020
Oud- en erevoorzitter Hugo van Woerden, tevens emeritus hoogleraar radiosterrenkunde in Groningen, was onlosmakelijk verbonden met de KNVWS. Door zijn bestuurswerk was hij diepgeworteld in Nederlandse amateursterrenkunde waar hij zelf al op jonge leeftijd bij betrokken raakte. Hij stond aan de wieg van de Werkgroep Meteoren en was daarnaast jarenlang voorzitter van de KNVWS. Als professioneel sterrenkundige was hij bovendien een drijvende kracht achter de Nederlandse radiosterrenkunde, droeg bij aan de eerste kaart van de Melkweg en speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling en groei van het Kapteyn Instituut voor sterrenkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Op vrijdag 4 september 2020 overleed Hugo van Woerden op 94-jarige leeftijd.
Zijn liefde voor de sterren kreeg Hugo mee van zijn vader. Tijdens avondwandelingen leerde hij hem het verschil tussen schitterende sterren en rustig stralende planeten. De opleving van de Draconiden-sterrenregen in 1933 werd de jonge hemelbestormer door zijn ouders onthouden, maar het bezoek in de zomer van 1936 aan het Zeiss Planetarium in Den Haag en de verhalen van dr. Raimond (tevens latere voorzitter van de NVWS) maakten diepe indruk op Hugo. Boeken over het onderwerp werden sindsdien verslonden en tijdens de oorlogsjaren die volgden werd de amateursterrenkunde steeds intensiever door hem beoefend. Hugo ontpopte zich als raswaarnemer en rekenaar. Zijn enthousiasme kon rekenen op bijval van anderen. Als actief amateursterrenkundige onderhield hij die jaren contact met Raimond en kon op bezoek op de Leidse Sterrewacht. De waarnemingen van Mercurius presenteerde hij in 1943 als jongste deelnemer op 17-jarige leeftijd tijdens de eerste amateurbijeenkomst. Dat waren zijn eerste stappen binnen de amateurgemeenschap in Nederland waarin hij later diepgeworteld raakte.
In het begin van 1943 vroeg Raimond of Hugo samen met de andere jonge enthousiastelingen Sydney van den Bergh en Lammert Huizing een netwerk wilde opzetten dat zich bezig ging houden met het waarnemen van meteoren (‘vallende sterren’). Toen had je er geen instrumenten voor nodig; het werk bestond uit tellingen en het intekenen van de sporen op speciale sterrenkaartjes. Het werk was arbeidsintensief en dit bleek bij uitstek geschikt voor gedreven amateursterrenkundigen zoals Van Woerden. Het netwerk kwam er en leidde tot de oprichting van de Astro-Club waar Hugo penningmeester en waarnemingsleider werd. Hugo genoot, zo schreef hij eens, van ‘de jacht op meteoren’. Voor Hugo was elke meteoor was een verrassing en tijdens de jacht kon hij de sterrenbeelden tot in detail bestuderen, en dromen over zijn vriendin, zo tekende hij zijn herinneringen eens op. De Astro-Club verzamelde in die beginjaren vele duizenden waarnemingen en was de voorloper van de Werkgroep Meteoren, die in 1946 werd opgericht. Hugo bleef in de decennia daarna op verschillende manieren betrokken bij de werkgroep.
Oud-voorzitter Niek de Kort herinnert zich die betrokkenheid: “Ik raakte op de lagere school geboeid door de sterrenkunde, werd lid van de NVWS en van de Werkgroep Meteoren. Het zal kort daarna geweest zijn dat ik Hugo – later werd het al snel Huug – tegenkwam bij een Meteorendag. Wat mij onmiddellijk opviel was de nimmer aflatende interesse in amateuronderzoek van Hugo, hoezeer hij inmiddels ook bekend was als een professioneel astronoom. Na vrijwel elke presentatie, ook op de toen bekende amateurweekeinden in bijvoorbeeld Roden (Drenthe), had Hugo wel een vraag of een opmerking. Bedoeld om de spreker te wijzen op meer mogelijkheden, andere zienswijzen en valkuilen die je kon omzeilen. Hugo ontwikkelde zich als unieke coach van amateursterrenkundigen die er voor open wilden staan.”
Die kwaliteit bleek van grote waarde toen zijn betrokkenheid bij de NVWS jaren later een grotere vorm aannam. Hugo’s belangrijkste rol was die als voorzitter van de NVWS van 1992-2002. Kort voor zijn emeritaat werd hij gevraagd om het voorzitterschap over te nemen van dr. Jan Luurs. Hij kwam in 1991 voor een oriënterend jaar in het bestuur en werd in 1992 voorzitter. Hugo bleek een betrokken en energieke bestuurder en verrichtte veel werk aan hervormingen in de vereniging waarvoor veel tact en vergaderingen nodig waren. Ook spande hij zich in om jaarlijks een symposium te organiseren met een instituut uit de vakwereld, wat vaak ook fraaie artikelen opleverde voor het verenigingsblad Zenit.
Naast de periode met grote hervormingen binnen de vereniging, waren er ook feestelijkheden. Hugo mocht in die tijd meemaken dat de vereniging 100 jaar werd en in 1999 begon al de aanloop naar het eeuwfeest in 2001. Hij leidde de voorbereiding van de vele activiteiten energiek. Oud-secretaris Jan de Boer kwam in 1995 op verzoek van Hugo in het bestuur en herinnert zich die tijd: “Voor het jubileumprogramma moesten veel mensen lang actief worden gehouden, Hugo deed dat geweldig”. Het mondde onder meer uit in een prachtig jubileumboek en hoogtepunten zoals het jubileumsymposium in Ede en de wedstrijd voor jongeren met als hoofdprijs waarneemtijd op een 8-meter VLT telescoop van ESO in Chili. Zittend voorzitter Sebastiaan de Vet was een van de finalisten in die waarneemwedstrijd en aanwezig op het symposium. “Op het jubileumsymposium werd ik ondergedompeld in een geheel nieuwe community die ik toen nog niet kende, die van de Nederlandse amateursterrenkunde. En daar liep ook Hugo, trots als voorzitter naast, toen nog, Koningin Beatrix”, memoreert De Vet. Het bezoek van Hare Majesteit Koningin Beatrix aan het jubileumsymposium in Ede was een bekroning van het werk dat Hugo stak in het eeuwfeest. Dat was zeker niet de enige bekroning, meent De Boer. “Vanaf de aanloop naar het jubileumsymposium stak Hugo ook veel energie in de verkrijging van het eervolle predicaat ‘Koninklijk’, de K voor NVWS”. Deze werd bij koninklijk besluit in juni 2002 toegekend: een belangrijke verdienste die aan Hugo te danken is.
Zijn inspanningen in die jaren in het bestuur resulteerde ook tot zijn erkenning als erelid en tot de benoeming tot ‘erevoorzitter’. Een unicum in de lange en rijke geschiedenis van de vereniging. En ook achter de schermen bleef Hugo geïnteresseerd, memoreert De Kort: “Als onderdeel van mijn ‘inwerkperiode’ voordat ik voorzitter werd in 2010, besloot ik om een rondje te maken langs personen die de KNVWS nog veel beter kenden dan ik. Allereerst bezocht ik Hugo van Woerden. De bezoeken naar Groningen werden een jaarlijkse routine. Ik merkte dat Hugo nog altijd zeer begaan was met het wel en wee van de KNVWS”. In 2011 volgde een andere erkenning van Hugo’s lange staat van dienst, toen het bestuur van de KNVWS de ‘Hugo van Woerdenprijs’ instelde. Het is een aanmoedigingsprijs om activiteiten van jongeren onder de vijfentwintig jaar op het gebied van weer- of sterrenkunde te stimuleren. Net zoals Hugo op jonge leeftijd werd gestimuleerd in zijn passie voor de sterren, probeert de prijs in zijn naam ook jong talent aan te moedigen tot een wetenschappelijk avontuur aan de sterrenhemel.
Hugo vond het uiterst belangrijk om iedereen te laten delen in de kennis van de sterrenkunde, herinnert Marlies van de Weijgaert, secretaris van de KNVWS en werkzaam op het Kapteyn Instituut dat Hugo hielp opbouwen. “Wanneer ik in het Kapteyn Instituut verslag deed van de Landelijke Sterrenkijkdagen in de Blaauw Sterrenwacht, lichtte zijn gezicht op. Ik zie Huug nog opstaan na de presentatie en een enthousiast betoog afsteken over het grote belang van onze publieksactiviteiten voor de verspreiding van enthousiasme en interesse in de sterrenkunde onder de Groningse bevolking. Zijn aanmoediging was een grote bron van inspiratie voor mij, en voor de vele vrijwilligers.“
Iedereen zal op een eigen manier stil staan bij het afscheid van Hugo, zijn rijke leven, en de immense invloed die hij had met zijn enthousiasme, hartelijkheid en betrokkenheid. Stuk voor stuk resteren ons de herinneringen van een bevlogen astronoom met een passie voor tal van raadsels in het heelal. Ooit begonnen als amateursterrenkundige, maakte Hugo van zijn levenslange hobby zijn werk. En zo veranderde hij op meerdere manieren ons perspectief op de hemel boven ons.
Voorzitter Sebastiaan de Vet: “Met het overlijden van Hugo van Woerden verliezen wij een gewaardeerd erelid en erevoorzitter van onze vereniging. Maar bovenal ook een gepassioneerde en warme persoonlijkheid die een ongekende betrokkenheid had bij de Nederlandse amateursterrenkunde”.
Met dank aan de persoonlijke herinneringen en notities van Niek de Kort, Jan de Boer en Marlies van de Weijgaert, alsmede de herinneringen die Hugo zelf op verschillende momenten in zijn leven opschreef.